Trên các phương tiện thông tin đại chúng và trong quan niệm của nhiều người có sự khác biệt về khái niệm “Thủ đô kháng chiến” và “Thủ đô gió ngàn”. Địa danh nào được gọi là “Thủ đô kháng chiến”, còn địa danh nào là “Thủ đô gió ngàn”, hay cả hai địa danh chỉ là một?
1. Thủ đô kháng chiến
Từ điển tiếng Việt định nghĩa: Thủ đô là thành phố nơi đóng trụ sở của Chính phủ và các cơ quan Nhà nước Trung ương.
Hoặc là trung tâm đầu não lãnh đạo toàn cục như Đại tướng Võ Nguyên Giáp phát biểu: “Tân Trào được coi là Thủ đô khu giải phóng (trước Cách mạng Tháng 8/1945 gồm 6 tỉnh: Cao Bằng, Lạng Sơn, Hà Giang, Bắc Cạn, Tuyên Quang, Thái Nguyên).
Tân Trào
Trong thời kỳ kháng chiến 1947-1954, Thủ đô kháng chiến được xem xét trên 2 phương diện:
Thứ nhất, nơi đóng đô của chính quyền nhà nước, gồm Phủ Chủ tịch, Phủ Thủ tướng, Quốc hội, các bộ hoặc cơ quan ngang bộ - chưa kể các tổ chức đoàn thể trung ương: Mặt trận Việt Minh, Liên Việt, Văn phòng Chủ tịch Đảng (Bác Hồ lãnh tụ tối cao của Đảng, Nhà nước, Chính phủ – mãi từ 1949 mới có chức Phó Thủ tướng của ông Phạm Văn Đồng – kiêm Bộ trưởng Ngoại giao), Ban Tổ chức Trung ương, Ban Tuyên huấn Trung ương, Ban Dân vận: Công đoàn, thanh niên, phụ nữ – cả báo Tiền phong ở bản Dõn, xã Minh Thanh… đều đóng bên Tuyên Quang. Thời đó, có 12 bộ, chỉ 1 Bộ Quốc phòng đóng ổn định bên Thái Nguyên.
Thứ hai, thời gian lâu nhất, theo tập Đề án tổng thể của Bộ Văn hóa Thông tin bổ sung hoàn chỉnh chi tiết tháng 3/1998 và bản thống kê của ông Tạ Quang Chiến, người vinh dự được công tác phục vụ Bác từ 1945 - 1957 thì trong 7 năm 7 tháng, kể từ ngày 2/4/1947 Người về làng Sảo (Sơn Dương), thì Bác di chuyển tới 37 lần; nhưng lâu nhất ở Tuyên Quang: 5 năm 11 tháng 25 ngày, cả Thái Nguyên, Bắc Kạn chỉ 1 năm 8 tháng. Bác di chuyển nhiều nơi ở Tuyên Quang, nhưng ổn định nhất tại thôn Lập Bình (xã Bình Yên, Sơn Dương).
Ngày 4/12/2000, Bộ Văn hóa Thể thao đã ban hành quyết định số 32/2000/QĐ-VHTT công nhận Khu Di tích Tân Trào, Sơn Dương, Tuyên Quang là Di tích của Chủ tịch phủ, Thủ tướng phủ thời kỳ 1947-1954.
Ngày 15/8/2005, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng (khi đó là Phó Thủ tướng Thường trực) đã lên dự lễ động thổ xây dựng khu di tích lịch sử của Chính phủ tại xã Minh Thanh, Sơn Dương, Tuyên Quang.
Đại tướng Võ Nguyên Giáp phát biểu tại hội thảo do tỉnh Thái Nguyên tổ chức ngày 12/5/1997: “Tân Trào được coi là Thủ đô khu giải phóng (Khu Giải phóng trước Cách mạng Tháng 8/1945 gồm 6 tỉnh: Cao Bằng, Lạng Sơn, Hà Giang, Bắc Cạn, Tuyên Quang, Thái Nguyên)”.
Vậy Thủ đô kháng chiến là ở Tuyên Quang, hay thu hẹp lại là huyện Sơn Dương.
2. Thủ đô gió ngàn
Vui sao một sáng tháng năm
Đường về Việt Bắc lên thăm Bác Hồ
Suối dài xanh mướt nương ngô
Bốn phương lồng lộng Thủ đô gió ngàn...
(Tố Hữu - Sáng tháng năm, 1951)
Vậy “Thủ đô gió ngàn” nằm ở đâu? Có ý kiến cho rằng, “Thủ đô gió ngàn” là chỉ Định Hóa, Thái Nguyên. Có người lại nói, “Thủ đô gió ngàn” là Tân Trào, Sơn Dương, Tuyên Quang.
Đồng chí Vũ Kỳ (1921-2005), Thư ký riêng của Bác khi được hỏi về Thủ đô gió ngàn, đã nói rằng: “Chẳng ở đâu cả! – Việt Bắc! Chỉ là hình tượng điển hình thôi. Như “Rừng cọ đồi chè” tiêu biểu của trung du Phú Thọ vậy, không chỉ riêng huyện, xã nào”.
Theo cuốn sách “Các di tích lịch sử văn hóa tỉnh Bắc Kạn” (xuất bản năm 1999), sau ngày toàn quốc kháng chiến, Trung ương Đảng cử đội công tác đặc biệt do đồng chí Trần Đăng Ninh dẫn đầu lên Việt Bắc tìm địa điểm để xây dựng khu căn cứ an toàn cho các cơ quan của Trung ương Đảng, gọi tắt là ATK. Tiêu chí tìm địa điểm được Bác rút gọn bằng câu thơ:
Trên có núi, dưới có sông
Có đất ta trồng, có bãi ta vui
Và:
Tiện đường sang Bộ Tổng (Bộ Tổng Tư lệnh – qua đèo De bên kia Định Hóa)
Thuận lối tới Trung ương (Văn phòng Tổng Bí thư Trường Chinh)
Sau thời gian khảo sát, đội quyết định chọn một số địa điểm thuộc các huyện Định Hoá, Đại Từ, Phú Lương (Thái Nguyên); Sơn Dương, Chiêm Hóa, Yên Sơn (Tuyên Quang) và Chợ Đồn, Chợ Mới, Chợ Rã (nay là Ba Bể thuộc Bắc Kạn).
Các địa điểm trên là vùng giáp ranh của ba tỉnh, địa hình hiểm trở, mạng lưới giao thông là những đường mòn tạo thành khu liên hoàn rộng trên ba nghìn km2; có sông Phó Đáy, sông Gâm tiện lợi cho việc đi lại bằng thuyền. Địa thế của ATK, theo Bác Hồ, là nơi “Tiến khả dĩ công, thoát khả dĩ thủ”.
Tức là, nếu phong trào kháng chiến của ta phát triển mạnh, lực lượng sẽ tiến về phía nam, qua Định Hoá, Đại Từ, đánh thẳng về xuôi. Ngược lại, nếu cách mạng gặp khó khăn có thể lùi sang phía đông, qua Chợ Đồn, Chợ Mới (Bắc Kạn), sang chiến khu Võ Nhai, Bắc Sơn.
Vì vậy, trong suốt cuộc kháng chiến, các cơ quan Trung ương Đảng, Chính phủ và Bác Hồ làm việc tại nhiều nơi trong Khu ATK. Chẳng hạn, tại Chợ Đồn (Bắc Kạn), Bác Hồ sống và làm việc ba nơi. Đó là Bản Ca, thuộc xã Bình Trung, năm 1947; Nà Pậu, thuộc xã Lương Bằng, năm 1951; và bản Pèo thuộc xã Bình Trung năm 1949.
Cũng tại bản Nà Quân, xã Bình Trung còn có Văn phòng Trung ương Đảng và đồng chí Trường Chinh sống và làm việc năm 1951-1952; đồng chí Phạm Văn Đồng, sống và làm việc tại đồi Khau Mạ, xã Lương Bằng năm 1950-1951.
Tất cả các địa điểm trên đã được xếp hạng di tích lịch sử cấp quốc gia. Ngoài ra, trong kháng chiến, rất nhiều cơ quan của bộ, ngành đóng tại Bắc Kạn như Bộ Tài chính, Xưởng Quân giới đóng tại Bản Thi (Chợ Đồn); Đài Tiếng nói Việt Nam đóng tại xã Khang Ninh (Ba Bể)...
Tại Thái Nguyên, Bác Hồ cũng sống và làm việc nhiều nơi. Riêng ở Tỉn Keo (thuộc xã Phú Đình, Định Hóa), Bác Hồ ở hai lần vào năm 1948 và cuối năm 1953; ở Nà Lọm (cũng thuộc Phú Đình, Định Hoá) năm 1948; ở đồi Khau Tý, xã Điềm Mạc năm 1947; ở đồi Khuôn Tát, xã Phú Đình có ba lần, một lần năm 1947 và hai lần năm 1948.
Thái Nguyên còn là nơi làm việc của nhiều cơ quan trung ương, Bộ Quốc phòng và các đồng chí Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp...
Tuyên Quang cũng là nơi Bác Hồ sống và làm việc tại nhiều nơi, với thời gian trên 5 năm (Thái Nguyên chỉ gần 2 năm). Tuyên Quang còn là nơi làm việc của Văn phòng Chính phủ, Quốc hội... tại thôn Lập Bình, xã Bình Yên (cạnh Tân Trào)...
Như vậy, Thủ đô gió ngàn không chỉ riêng ở Định Hoá (Thái Nguyên) hay Tân Trào (Tuyên Quang) mà còn bao gồm các địa danh nêu trên thuộc ba tỉnh Thái Nguyên, Tuyên Quang và Bắc Kạn. Vì thế, khi nói đến Thủ đô gió ngàn không nên áp đặt Thủ đô của riêng một tỉnh, một huyện nào cả. Và trải qua thời gian, mỗi nơi đó sẽ mãi mang dấu ấn, mang hình ảnh của Bác Hồ kính yêu /.
Ma Lệ Minh
