Giáo sư Vũ Khiêu là học giả lớn, một trí thức tiêu biểu của đất nước. Ông được Đảng, Nhà nước trao Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt đầu tiên – 1996 và phong danh hiệu Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới - 2010, được vinh danh là một trong 11 công dân ưu tú của Thủ đô trong dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội.
Giáo sư Vũ Khiêu sinh ngày 19 tháng 9 năm 1916 tại làng Hành Thiện, xã Xuân Hồng, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định. Ông tốt nghiệp tú tài trường Bonnal (Ngô Quyền - Hải Phòng). Giáo sư Vũ Khiêu là trí thức, tham gia cách mạng và đã từng hoạt động trên các lĩnh vực: Công tác Đảng, dân vận, chính quyền, quân đội và đối ngoại…
Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, ông được phân công làm công tác tuyên huấn ở Khu 10, rồi Khu Việt Bắc, Tây Bắc, trực tiếp có mặt tại tiền tuyến từ Chiến dịch Biên giới năm 1950, đến Chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954. Trong quá trình hoạt động, ông đã tập hợp và cùng làm việc với các văn sĩ, trí thức nổi tiếng của Việt Minh như: Tô Ngọc Vân, Nguyễn Xuân Khoát, Thế Lữ, Thanh Tịnh, Đoàn Phú Tứ, Bùi Công Kỳ, Vũ Hoàng Địch, Trần Dần... Sau năm 1954, ông chuyển từ công tác tuyên huấn sang làm công tác nghiên cứu. Ông cũng tham gia giảng dạy triết học và lý luận khoa học xã hội cho các trường Đảng và các trường đại học. Năm 1959, ông làm Thư ký khoa học xã hội của Ủy ban Khoa học Việt Nam, sau đó được bổ nhiệm làm Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam. Ông là Viện trưởng đầu tiên của Viện Xã hội học, là người đặt nền móng cho sự phát triển của ngành xã hội học ở Việt Nam.
Về hoạt động đối ngoại, ông có nhiều đóng góp, làm Trưởng đoàn Việt Nam tại Hội thảo phong tặng Hồ Chí Minh là con người hòa bình; sáng lập viên tham gia thành lập Hội Xã hội học các nước XHCN; giúp Bộ trưởng Ngoại giao Nguyễn Dy Niên điều hành nhiều hội thảo quốc tế của UNESCO thế giới tại Việt Nam; cùng Giám đốc Trường Viễn Đông Bác cổ Pháp chủ trì nhiều cuộc hội thảo về Nho giáo tại Việt Nam và Paris; được nguyên Thủ tướng Singapore Lý Quang Diệu, Chủ tịch Hội Khổng học thế giới mời làm cố vấn của Hội…
Cùng với các hoạt động thực tiễn, Giáo sư Vũ Khiêu còn viết gần 30 cuốn sách và tham gia biên soạn với tập thể khoảng 30 cuốn sách ở nhiều lĩnh vực: Triết học, đạo đức học, văn học, nghệ thuật, văn hóa, xã hội, nghiên cứu và giới thiệu thơ văn và cuộc đời của một số thi hào... Nhiều tác phẩm của ông ca ngợi tư tưởng Mác Lê-nin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Các tác phẩm của ông về vấn đề văn hóa gồm: Đẹp (1963), Anh hùng và nghệ sĩ (1972), Cách mạng và nghệ thuật (1979). Tác phẩm lớn nhất là bộ sách ba tập, dày gần 1.500 trang, cuốn Bàn về văn hiến Việt Nam. Tác giả của nhiều công trình nghiên cứu, trong đó có “Cao Bá Quát” (1970), “Ngô Thì Nhậm” (1976), “Nguyễn Trãi” (1980), “Nguyễn Đình Chiểu, ngôi sao sáng của người trí thức Việt Nam” (1980), “Bàn về văn hiến Việt Nam” (3 tập, năm 2000), “Trường Sơn máu lửa, Vạn đại Anh hùng” và “Hồ Chí Minh, ngôi sao sáng mãi trên bầu trời Việt Nam” (2012)…
Giáo sư Vũ Khiêu chụp ảnh lưu niệm tại Khu Di tích K9
Dẫu đã tuổi cao, sức không còn khỏe, nhưng Giáo sư Vũ Khiêu vẫn luôn là tấm gương sáng trong lao động nghệ thuật và học tập không ngừng. Năm 2000, được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới, GS Vũ Khiêu đã nói: "Vào tuổi 85 được nhận danh hiệu Anh hùng, tôi nghĩ rằng đã là anh hùng, thì sao có thể có ngày nghỉ. Tôi lại quyết tâm trở về với công việc và nguyện rằng từ đây cho đến lúc xuôi tay, tôi sẽ không có một ngày nào nghỉ".
Đến năm 2010, kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, được vinh danh là "Người công dân tiêu biểu của Thủ đô", Giáo sư Vũ Khiêu tâm sự: "Với danh hiệu cao quý này, tôi lại không thể nghỉ ngơi được nữa. Năm nay tôi đã 95 tuổi, nếu trời cho thọ tới 100 tuổi thì tôi vẫn còn 5 năm để sống và làm việc. Tôi dồn hết tâm huyết để tiếp tục phục vụ Tổ quốc, phục vụ Thủ đô". Hiện nay, đã gần “Bách niên giai lão”, nhưng ngày ngày ông vẫn miệt mài làm việc, viết sách, viết câu đối, sáng tác nghệ thuật và dành thời gian theo dõi tình hình đất nước, khu vực và trên thế giới để tiếp tục đóng góp cho cách mạng.
Cảm phục trước tinh thần lao động say mê, sáng tạo, trọn cuộc đời cống hiến cho khoa học, cho cách mạng, nhiều lãnh đạo Đảng, Nhà nước và các nhà nghiên cứu, nhà khoa học, nhà văn, nhà báo đã hết lời ca ngợi sự đóng góp của Giáo sư Vũ Khiêu trong các lĩnh vực. Nguyên Tổng Bí thư Đỗ Mười đã đề tặng Giáo sư Vũ Khiêu: "Hai bàn tay trắng không vương bụi. Một tấm lòng son ở với đời". Nguyên Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu viết: "Bác Vũ Khiêu là nhà hoạt động xuất sắc trên nhiều lĩnh vực khoa học nhân văn với những đề tài đã ghi đậm dấu ấn không những đối với các nhà khoa học trong nước mà cả với những nhà khoa học nước ngoài và đông đảo các tầng lớp nhân dân…". Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã đề câu đối tặng Giáo sư Vũ Khiêu: "Triết gia trong cách mạng. Nghệ sĩ giữa anh hùng". Theo cố Giáo sư Trần Văn Giàu thì: "Anh ấy có nhiều tư tưởng sâu về triết học, văn hóa và nghệ thuật. Con người của Vũ Khiêu, thoạt trông đã mến rồi, đã tin được rồi. Tôi thấy Vũ Khiêu có cái trán cao, hai mắt sáng, trán và mắt của trí giả, có cái miệng bao giờ cũng như mỉm cười, ấy là con người cởi mở, bao dung và dễ hầu chuyện, thâm mà không hiểm…".
Giáo sư Vũ Khiêu không chỉ thành công trong các lĩnh vực triết học, đạo đức học, văn hóa học, lý luận văn học - nghệ thuật… mà ông còn là người viết các bài phú, văn tế và câu đối nổi tiếng. Giới sáng tác văn học thơ ca cổ điển đã suy tôn ông như một bậc thầy về thể văn phú, bởi lẽ từ Cách mạng Tháng Tám 1945 đến nay, Giáo sư Vũ Khiêu vẫn đi đầu trong thể loại đặc biệt này, nhất là thể hiện đề tài về lịch sử, về văn hiến dân tộc. Ngay từ khi còn trẻ, Vũ Khiêu đã viết hai bài phú được truyền tụng. Đó là “Truy điệu những lương dân chết đói” (3-1945) và “Văn tế anh hùng liệt sĩ của Cách mạng Tháng Tám” (8-1946). Sau này, ông lại có tiếp: “Phù Đổng Thiên Vương phú”, “Văn tế danh nhân văn hóa Nguyễn Quý Tân”, “Văn tế cụ Hoàng Trung Đặng Huy Trứ”, “Văn bia Lý Thái Tổ ở Hoa Lư” và gần đây là bài văn tế trong ngày Giỗ tổ Hùng Vương. Giáo sư Vũ Khiêu cũng đã soạn rất nhiều văn bia, văn tế, cùng hoành phi, câu đối tại rất nhiều đền thờ danh nhân và đài tưởng niệm liệt sĩ trong cả nước, để ca ngợi khí phách anh hùng, tâm hồn cao đẹp của các anh hùng đã hy sinh vì độc lập tự do của Tổ quốc.
Thể hiện tình cảm kính yêu Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại, năm 2008, Giáo sư Vũ Khiêu đã viết tặng Bộ Tư lệnh Bảo vệ Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh đôi câu đối tại Phòng tưởng niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Trước án trông lên còn vọng bên tai lời dạy dỗ/ Bên Lăng nhìn lại vẫn như trước mắt bóng đi về”. Mới đây, ngày 02 tháng 6 năm 2013, nhận lời mời của Bộ Tư lệnh Bảo vệ Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh, Giáo sư Vũ Khiêu đã lên tham quan Khu Di tích K9 (Đá Chông, Ba Vì, Hà Nội), nơi Bác Hồ đã chọn làm căn cứ của Trung ương từ năm 1957, nơi chủ yếu giữ gìn thi hài Bác trong những năm cuối cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước (1969 – 1975), để chuẩn bị giúp đơn vị nội dung đôi câu đối và văn bia Nhà tưởng niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Khu Di tích K9.
Nhân dịp kỷ niệm ngày sinh lần thứ 98 của Giáo sư Vũ Khiêu, xin kính chúc Giáo sư mạnh khỏe, trường thọ, như cố Giáo sư Trần Văn Giàu, người bạn tri âm của Giáo sư đã mong muốn: "Tôi chắc rằng chiến sĩ Vũ Khiêu luôn thanh thản, vẫn vì nước quên mình và bao giờ cũng quan tâm tới văn hóa, triết lý, nghệ thuật mà anh hết lòng phục vụ, 100 tuổi có dư…".
Nguyễn Hữu Mạnh
