Văn hóa Việt Nam là những gì thuộc về đời sống tinh thần, thể hiện tư duy sáng tạo của người Việt Nam, là ý thức về ngôn ngữ, lịch sử, kinh tế, chính trị, xã hội, đạo đức, thẩm mỹ của người Việt Nam (bao gồm văn hóa vật chất - vật thể và phi vật thể - các giá trị tinh thần).
Bằng giá trị sáng tạo tự thân của dân tộc và cùng với những phương thức tiếp nhận giá trị đời sống trong quan hệ giao lưu với các dân tộc khác, văn hóa Việt Nam đã được hun đúc từ nhiều nguồn: Nguồn văn hóa truyền thống từ thời kỳ dựng nước thuở các vua Hùng, nguồn văn hóa, tín ngưỡng của các dân tộc trên lãnh thổ nước ta; nguồn văn hóa phương Tây du nhập vào Việt Nam được người Việt tiếp thu và cải biến; đặc biệt là nguồn văn hóa Mác-xít và nguồn văn hóa Hồ Chí Minh (dấu mốc là việc Bác Hồ tìm ra con đường cứu nước cho dân tộc Việt Nam và tiếp thu chủ nghĩa Mác - Lê-nin).
Về nguồn văn hóa Mác-xít
Văn hóa Mác-xít thể hiện trong các tác phẩm của C.Mác, Ph.Ăng-ghen, V.I.Lê-nin đó là một khối lượng sách báo Mác-xít đồ sộ với nội dung phong phú về tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội được Đảng ta vận dụng sáng tạo vào thực tiễn cách mạng Việt Nam. Văn hóa Mác-xít trở thành một trong những nguồn văn hóa chủ đạo trong nền văn hóa Việt Nam khi Đảng Cộng sản Việt Nam xác định lấy lý luận chủ nghĩa Mác - Lê-nin làm nền tảng tư tưởng và kim chỉ nam cho hành động của Đảng. Sự đóng góp quan trọng nhất của văn hóa Mác-xít, là góp phần xây dựng phương pháp tư duy khoa học về thế giới, về lịch sử, về lẽ sống con người, làm cho văn hóa Việt Nam mang tính hiện đại (dù đất nước còn lạc hậu về kinh tế, xã hội). Cùng với Đảng Cộng sản mà biểu trưng là ngọn cờ mang hình búa liềm, văn hóa Mác-xít đã thổi bùng lên ý thức về sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân Việt Nam, ý thức về sức mạnh to lớn của nhân dân lao động trong cuộc đấu tranh để giành, giữ vững và xây dựng chính quyền, ý thức về con đường đi đến một thế giới đại đồng cộng sản trong đó con người được sống, được tự do lao động sáng tạo, bình đẳng và hạnh phúc.
Về nguồn văn hóa Hồ Chí Minh
Hồ Chí Minh là vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam, là danh nhân văn hóa kiệt xuất của thế giới. Ở con người Hồ Chí Minh là sự hội tụ vẻ đẹp từ nhân cách, trí tuệ đến tâm hồn. Tư tưởng của Hồ Chí Minh cùng với chủ nghĩa Mác - Lê-nin đã soi đường cho cách mạng Việt Nam đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác.
Trong bài diễn văn khai mạc tại Đại hội II của Đảng ngày 11-02-1951, đồng chí Tôn Đức Thắng đã nói: “Đường lối chính trị, nền nếp làm việc và đạo đức cách mạng của Đảng ta hiện nay là của Hồ Chí Minh”(1). Như vậy, có thể khẳng định Hồ Chí Minh là hiện thân cho một nguồn văn hóa đặc sắc của nền văn hóa Việt Nam và trở thành một thành tố văn hóa của dân tộc: văn hóa Hồ Chí Minh. Văn hóa Hồ Chí Minh là sự kết hợp hài hòa nhuần nhuyễn giữa văn hóa truyền thống của dân tộc với những nhân tố tích cực trong văn hóa các tôn giáo, những tinh hoa văn hóa phương Tây và phương Đông đương đại. Văn hóa Hồ Chí Minh nêu cao tinh thần đại đoàn kết, kết hợp sức mạnh dân tộc và sức mạnh thời đại, vì độc lập cho đất nước vì tự do hạnh phúc cho dân, chăm chút, bồi dưỡng môi trường thiên nhiên và môi trường xã hội lành mạnh, bảo vệ hòa bình hữu nghị giữa các dân tộc và tình đoàn kết quốc tế. Nguồn văn hóa Hồ Chí Minh thể hiện qua những sản phẩm văn hóa vật thể và phi vật thể như: Bộ sách Hồ Chí Minh Toàn tập, Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh giữa lòng Thủ đô Hà Nội, các bảo tàng, di tích lịch sử văn hóa, các sách báo và sáng tác nghệ thuật nhiếp ảnh, hội họa, tác phẩm điêu khắc, tượng đài… ca ngợi Bác. Có thể lấy bản Di chúc cuối đời của Người làm ví dụ. Đây thực sự là một tác phẩm văn hóa vô cùng quý giá. Chỉ thông qua lời dặn về việc tổ chức đám tang khi Bác qua đời thật giản dị, không làm lãng phí thì giờ tiền bạc của dân, Bác đã nêu gương sáng về sự thực hành tiết kiệm và tình yêu thương bao la dành cho nhân dân, cho đất nước Việt Nam. Tự hào có văn hóa Hồ Chí Minh và văn hóa Mác-xít làm điểm tựa, dân tộc ta đã anh dũng đương đầu với thực dân đế quốc xâm lược, có tư thế đứng trên đầu thù, có khí phách hiên ngang, biết sống oanh liệt, chết vẻ vang. Văn hóa Hồ Chí Minh đã định hướng cho chúng ta tu dưỡng về đức cần kiệm liêm chính, về đạo làm người, về sự kiên định con đường giữ vững độc lập dân tộc và xây dựng chủ nghĩa xã hội với ý thức “không có gì quý hơn độc lập tự do”, vì “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.
Về việc xây dựng nền văn hóa Việt Nam
Cương lĩnh hiện hành của Đảng đã nêu rõ nhiệm vụ xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Tiên tiến là một khái niệm đối lập với cái lạc hậu. Văn hóa ở thời nào cũng được cuộc sống con người chắt lọc, để giữ mặt tiến bộ, những yếu tố tích cực, loại bỏ cái không còn phù hợp với thời đại. Trong Hội nghị liên Chính phủ về các chính sách văn hóa tại Vơ-ni-dơ (Venise) ở nước I-ta-li-a, năm 1970, nguyên Tổng Giám đốc UNESCO, ông May-ơ (E.Mayor) đã đưa ra một khái niệm về văn hóa, vừa mang tính khái quát vừa mang tính đặc thù, được cộng đồng quốc tế công nhận, đó là: “Văn hóa bao gồm tất cả những gì làm cho dân tộc này khác với dân tộc khác, từ những sản phẩm tinh vi hiện đại nhất đến tín ngưỡng, phong tục, tập quán, lối sống và lao động”(2). Theo khái niệm này thì văn hóa đương nhiên và rõ nhất là mang bản sắc dân tộc. Nền văn hóa Việt Nam ta, ở thời nào cũng có tính tiên tiến và bản sắc dân tộc. Tuyên ngôn: “Nam quốc sơn hà Nam đế cư” (sông núi nước Nam, vua nước Nam ở) thời chống giặc Tống phương Bắc là biểu hiện sức mạnh của văn hóa tiên tiến dân tộc. Lời hịch của vua Quang Trung: “Đánh cho để dài tóc”, “Đánh cho để đen răng” (không chịu để đồng hóa với giặc Thanh Trung Quốc có tóc ngắn và răng trắng), “Đánh cho nó chích luân bất phản” (Đánh cho giặc một cỗ xe để chạy về nước cũng không có), “Đánh cho nó phiến giáp bất hoàn” (Đánh cho giặc một mảnh giáp cũng không còn), “Đánh cho sử tri Nam quốc anh hùng chi hữu chủ” (Đánh cho kẻ thù dân tộc và cho lịch sử biết rằng: Nước Nam anh hùng là có chủ)”. Lời hịch đó cũng là biểu hiện của bản lĩnh văn hóa dân tộc tiên tiến và phù hợp với mọi thời đại.
Cương lĩnh xây dựng và phát triển đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung và phát triển năm 2011), sau khi nêu hai tính chất của văn hóa là tiên tiến và mang bản sắc dân tộc, còn nêu cụ thể về xây dựng và phát triển văn hóa trong thời kỳ quá độ tiến lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam với tám định hướng cần được nhấn mạnh sau đây:
Một là, văn hóa phải được phát triển toàn diện, thống nhất trong đa dạng, thấm nhuần sâu sắc tinh thần nhân văn, dân chủ tiến bộ làm cho văn hóa gắn kết chặt chẽ và thấm sâu toàn bộ đời sống xã hội.
Hai là, kế thừa và phát huy những truyền thống văn hóa tốt đẹp của cộng đồng các dân tộc ở Việt Nam, tiếp thu những tinh hoa văn hóa nhân loại, vì lợi ích chân chính và phẩm giá con người, với trình độ tri thức, đạo đức, thể lực và thẩm mỹ ngày càng cao.
Ba là, phát triển nâng cao chất lượng sáng tạo văn hóa, nghệ thuật; khẳng định và biểu dương các giá trị chân, thiện, mỹ; phê phán những cái lỗi thời, thấp kém, đấu tranh chống những biểu hiện phản văn hóa.
Bốn là, bảo đảm quyền được thông tin, quyền tự do sáng tạo của công dân.
Năm là, phát triển các phương tiện thông tin đại chúng đồng bộ, hiện đại, thông tin chân thực, đa dạng, kịp thời.
Sáu là, tôn trọng và bảo vệ quyền con người, gắn quyền con người với quyền và lợi ích của dân tộc, đất nước và quyền làm chủ của nhân dân. Xây dựng con người Việt Nam giàu lòng yêu nước, có ý thức làm chủ, trách nhiệm công dân; có tri thức, sức khỏe, lao động giỏi; sống có văn hóa, nghĩa tình; có tinh thần quốc tế chân chính.
Bảy là, xây dựng gia đình no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, thật sự là tế bào lành mạnh của xã hội, là môi trường quan trọng, trực tiếp giáo dục về đạo đức và nếp sống tốt đẹp cho con người.
Tám là, đơn vị sản xuất, công tác, học tập, chiến đấu phải là môi trường rèn luyện phong cách làm việc có kỷ luật, có kỹ thuật, có năng suất và hiệu quả cao và là nơi bồi đắp tình bạn, tình đồng chí, đồng đội, hình thành nhân cách con người Việt Nam.
Trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước, xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, chúng ta cần chú trọng hai mặt: Có nền ngày càng bền vững và có đỉnh ngày càng cao. Nền của văn hóa là mặt bằng dân trí và trình độ học vấn của nhân dân lao động. Đỉnh cao là những nhân tài về văn hóa với những tác phẩm, những công trình có giá trị lớn về tư tưởng và nghệ thuật trên các lĩnh vực văn hóa, làm cho văn hóa bản sắc Việt Nam sánh vai cùng văn hóa tiên tiến các nước trên thế giới./.
------------------------------------
(1). Tôn Đức Thắng - Những bài nói, bài viết chọn lọc, Nxb. Chính trị quốc gia, H, 2005, tr 27.
(2). Từ điển bách khoa Việt Nam, Nxb. Từ điển bách khoa, H, 2005, t.4, tr 798.
Trần Trọng Tân
Nguyên Trưởng Ban Tư tưởng - Văn hóa Trung ương
Tâm Trang (st)
